[Cung Thuật Truyền Thống] Kỳ 1: Cung - Từ Vũ Khí Sinh Tồn Đến Biểu Tượng Văn Hóa

[Cung Thuật Truyền Thống] Kỳ 2: Sự sôi động của cộng đồng cung thủ toàn cầu

[Cung Thuật Truyền Thống] Kỳ 3: Vì sao bắn cung không trở thành truyền thống lớn ở Việt Nam

[Cung Thuật Truyền Thống] Kỳ 4: Vòng quanh cung thuật thế giới

[Cung Thuật Truyền Thống] Kỳ 5: Cung thuật thuần tuý và thực tại tĩnh lặng

Mỗi vùng đất và mỗi giai đoạn lịch sử đều để lại dấu ấn riêng trên “bộ đồ nghề” của cung thuật truyền thống. Khi nhắc đến chúng, hình ảnh hiện lên đầu tiên thường là cây cung, mũi tên gỗ gắn lông chim, bao tay hoặc nhẫn bảo vệ ngón tay. Sau đó là các phụ kiện quen thuộc như túi đeo cung, ống đựng tên, trang phục và các loại bia bắn. Trong bài viết này, những yếu tố ấy sẽ lần lượt được giới thiệu.

A. Cung tên và đồ bảo hộ

1.Cung: Cung là loại vũ khí tầm xa gồm một thân đàn hồi nối hai đầu bằng dây cung. Với dạng đơn giản nhất, cung truyền thống có thể chỉ là một thanh gỗ nguyên khối uốn cong một lần, như loại trường cung Anh làm từ gỗ thủy tùng. Phức tạp hơn, nhiều loại cung truyền thống được chế tác từ nhiều lớp vật liệu như gỗ, sừng động vật và gân – gọi là cung phức hợp – nhằm tăng sức mạnh và độ bền.

Ngày nay, các vật liệu hiện đại như sợi thủy tinh (fiberglass) và cacbon cũng được sử dụng để thay thế cho các vật liệu tự nhiên. Về kỹ thuật, việc uốn cong hai lần giúp cải thiện hiệu suất bắn, và kiểu này thường được gọi là cung phản khúc. Một số loại cung phổ biến gồm:

• Cung thẳng nguyên khối (uốn cong một lần): Tiêu biểu nhất là trường cung Anh, dài từ 1,8 m trở lên, thiết kế đối xứng, không cong ngược, với phần tay cầm đặt đúng giữa thân cung.
• Cung phản khúc (cung cong ngược - được uốn cong hai lần): Xuất hiện phổ biến từ Âu sang Á. Đặc trưng của loại cung này là kích thước nhỏ gọn, hai đầu cong ngược mạnh về phía trước, phù hợp cho việc bắn trên lưng ngựa hoặc trong không gian hẹp. Ví dụ điển hình gồm cung Thổ, cung Mông Cổ, cung Triều Tiên và cung Trung Quốc thời Hán, Minh, Nguyên. Sang thời nhà Thanh, cung Mãn Châu có kích thước lớn cùng “tai cung” (siyah) dài và to, nhằm tối ưu hóa sức mạnh xuyên giáp.
• Cung Nhật Bản (Yumi): Cũng thuộc nhóm cung phản khúc nhưng có thiết kế bất đối xứng, với tay cầm đặt thấp hơn trung tâm để thuận tiện khi bắn trên ngựa.

So sánh hai thân cung

Dây cung: Một phần không thể thiếu trên cung chính là dây cung. Dây thường được se từ sợi thực vật như gai dầu, lanh hoặc tơ tằm. Dây phải có độ đàn hồi tốt, chịu lực cao và được thay định kỳ. Trước khi bắn, cung thủ thường tra sáp ong lên dây để bảo vệ và tạo độ trơn.

Tên: Tên chính là “đạn” bắn ra từ cung. Để đưa được năng lượng của cung thủ đến mục tiêu, mũi tên là một phần không thể thiếu. Cùng với một cây cung nhỏ gọn thì mũi tên thường sẽ được thiết kế nhẹ để có thể đi xa nhất, ngược lại với cây cung chú trọng vào lực xuyên phá mạnh (như Manchu), mũi tên sẽ được làm nặng, bền, với lông tên lớn nhằm tối ưu sức mạnh. Một cây tên gồm 4 phần chính: đầu tên (arrow head), thân tên (arrow shaft), đuôi tên (nock) và lông tên (vane).

• Đầu tên: là phần nhọn ở đầu mũi tên, có thể được chuốt trực tiếp từ thân tên hoặc làm từ nhiều loại kim loại khác nhau, tùy vào loại kim loại phổ biến trong từng thời kỳ. Đầu tên có nhiều hình dáng nhằm phục vụ các mục đích riêng biệt, nhưng mục đích chính vẫn luôn là đâm xuyên mục tiêu.

Một số loại đầu mũi tên

• Thân tên: Ngày xưa, thân tên thường được làm từ các loại gỗ cứng và ít vân như gỗ dẻ gai, gỗ tần bì, hoặc gỗ sồi. Ngày nay, thay vì sử dụng gỗ, các vật liệu hiện đại như carbon đã được áp dụng để làm thân tên, nhờ vào độ bền, độ thẳng và trọng lượng nhẹ. Tuy nhiên, tên bằng gỗ vẫn còn tồn tại và được nhiều cung thủ truyền thống ưa chuộng trên khắp thế giới.

Một mẫu tên thân gỗ làm thủ công

• Đuôi tên: Đây là phần sẽ trực tiếp gắn vào dây cung. Về mặt hình dáng, đuôi tên được nghệ nhân tạo hình giống một cái ngàm để cố định vào dây cung. Trái với hình ảnh thường thấy trên phim ảnh, đuôi tên sẽ bám chặt vào dây cung. Ngày nay, cung thủ có rất nhiều lựa chọn đuôi tên làm bằng nhựa với đủ kiểu màu sắc, từ trong suốt, phối nhiều màu cho đến loại gắn đèn để tăng phần thú vị.
• Lông tên: đặc trưng nổi bật của người chơi cung truyền thống là bộ tên với lông có thể được trang trí, tô vẽ thủ công theo cá tính riêng

Màu sắc của những mũi tên lông hiện đại

2.Đồ bảo hộ

Bao tay: Để tránh gây tổn thương cho ngón tay khi kéo dây cung, cung thủ thường dùng loại găng chuyên dụng, bao phủ từ một đến ba ngón. Loại bao tay này vừa giúp bảo vệ tay, vừa hỗ trợ kỹ thuật bắn chính xác và ổn định hơn.

Bao tay bắn cung để bảo vệ ngón tay

Nhẫn bắn cung: Với những cung thủ áp dụng kỹ thuật bắn bằng ngón cái, nhẫn bảo hộ là phụ kiện không thể thiếu. Kiểu nhẫn của Thổ Nhĩ Kỳ, Hàn Quốc hay Mông Cổ thường có hình giọt nước, trong khi nhẫn thời Thanh (hay nhẫn Manchu) lại mang dáng hình trụ tròn. Chất liệu chế tác rất phong phú, từ sừng, gỗ, kim loại, ngọc cho đến nhựa, mỗi loại mang một cảm giác và phong cách riêng.

Các loại nhẫn bắn cung từ các chất liệu khác nhau: sừng, gỗ, kim loại, ngọc...

B. Những phụ kiện khác

Bao/ ống đựng cung tên: Ống đựng tên là vật dụng để đựng và mang theo cung và mũi tên, có thể đeo sau lưng, bên hông hoặc cắm trên đất tuỳ theo trường phái. Bao cung tên thường được làm từ da, gỗ hoặc vải thô, được trang trí hoa văn truyền thống.

Bộ ống đựng cung tên kiểu Ottoman

Giáp bảo hộ: Một số trường phái hoặc dịp thi đấu, người hành cung có thể mang giáp ngực nhẹ bằng da hoặc vải để bảo vệ thân trên, nhất là khu vực tiếp xúc với dây cung khi thả tên.

C. Trang phục truyền thống: Trang phục bắn cung truyền thống ở các quốc gia châu Á và châu Âu mang đậm dấu ấn văn hóa và đặc điểm chiến đấu riêng của từng vùng.

Ở châu Á, cung thủ Hàn Quốc thường mặc Hanbok dạng Gungsa hoặc Jeonbok, trong khi cung thủ Nhật Bản nổi bật với Kyūdōgi kết hợp Hakama, còn thời cổ samurai sử dụng cả giáp Yoroi. Tại Trung Quốc, từ Hanfu thời Hán, Hufu thời Nguyên, đến Mǎguà thời Thanh đều gắn liền với bắn cung. Người Mông Cổ mặc Deel dài ấm áp, tiện cho cưỡi ngựa, còn cung thủ Thổ Ottoman thường khoác Kaftan và quần Şalvar.

Trang phục truyền thống Mông Cổ

Trang phục truyền thống Hàn Quốc

Trang phục truyền thống khu vực Trung Á

Ở châu Âu, trang phục bắn cung truyền thống thường mang nét thực dụng, phù hợp với khí hậu và chiến trường. Cung thủ Anh nổi tiếng với quần áo màu xanh lá Lincoln green của Robinhood - gồm áo Tunic, quần bó, có đai lưng, đi ủng, mũ trùm. Người Scotland khoác Plaid hoặc mặc Kilt, còn cung thủ Pháp, Ý và Hungary thời xưa thường mặc các loại áo chần (Gambeson), áo khoác dài hoặc áo ôm sát kết hợp quần bó để dễ di chuyển. Dù kiểu dáng và chất liệu khác nhau, điểm chung của chúng là vừa bảo vệ cơ thể, vừa tạo sự linh hoạt trong chiến đấu.

Khi khoác lên mình một bộ trang phục truyền thống và hòa vào không khí lễ hội, cảm giác sẽ hoàn toàn khác so với việc mặc một bộ đồ thể thao hiện đại để bắn cung. Không nhất thiết toàn bộ “bộ đồ nghề” bắn cung truyền thống phải chuẩn nguyên bản, chỉ cần một món đồ mang hơi thở văn hóa cũng đủ tạo sự khác biệt. Đó có thể là khoảnh khắc “tái hiện lịch sử”, sống lại những hình ảnh xưa cũ, hoặc đơn giản là chút thời gian dừng lại để chỉnh trang y phục. Khi ấy, tâm trí cũng dần trở nên tĩnh lặng và tập trung hơn.

Ở kỳ sau, cũng là kỳ cuối cùng của chuỗi bài "Cung thuật truyền thống", team Đại Việt Xạ Nghệ sẽ chia sẻ những lý do vì sao chúng ta nên duy trì bộ môn thể thao - văn hóa đặc biệt này và vì sao hàng ngàn con người, biết bao quốc gia trên thế giới vẫn không ngừng luyện tập, gìn giữ nét di sản ngàn năm ấy.

Tag: bắn cung cung thuật truyền thống cung tên đồ nghề bắn cung